Η ιστορία του φιλμ νουάρ

Ο όρος «φιλμ noir» αναφέρεται στο κινηματογραφικό είδος που εμφανίστηκε στον αμερικάνικο κινηματογράφο τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Oι ταινίες noir είχαν κοινά στοιχεία με μυθιστορήματα που είχαν δημοσιευθεί σε αμερικάνικα αστυνομικά περιοδικά, τα επονομαζόμενα pulp magazines.

Τα μυθιστορήματα αυτά αναδημοσιεύτηκαν και στον γαλλικό τύπο με το όνομα «μαύρη σειρά» (Série Noir). Μετά το τέλος του πολέμου, γάλλοι κριτικοί αναγνώρισαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στις ταινίες αυτές και τις ονόμασαν  noir. Και ενώ ο όρος καθιερώθηκε σχετικά νωρίς στην Ευρώπη, πρωτοεμφανίστηκε στην Αμερική το 1955 στο βιβλίο των Μπορντ και Σομετόν “Πανόραμα του αμερικάνικου φιλμ Noir” και οριστικοποιήθηκε η σημασία του τη δεκαετία του 1960, όταν έργα του Χάμετ (συγγραφέα του βιβλίου που βασίστηκε το Γεράκι της Μάλτας (1941)) και Τσάντλερ (συγγραφέα ιστοριών pulp) αναθεωρήθηκαν στη συνείδηση του κοινού .

Βλέποντας ταινίες του είδους, παρατηρούμε κάποια επαναλαμβανόμενα θέματα. Ένα από τα θέματα αυτά είναι το βασανισμένο παρελθόν: Οι χαρακτήρες του noir σπανίως είναι πλάσματα της ημέρας και του φωτός. Συχνά προσπαθούν να απαλλαγούν από κάποιο βάρος του παρελθόντος, που μπορεί να είναι είτε ένα τραυματικό επεισόδιο, είτε ένα έγκλημα πάθους.

Οι χαρακτήρες λοιπόν έχουν πολυδιάστατη προσωπικότητα, κουβαλάνε αμαρτίες του παρελθόντος και αποζητούν τη λύτρωση μέσα από τις ιστορίες τους. Η λύτρωση αυτή σπάνια έρχεται βέβαια, λόγω του δεύτερου θέματος των ταινιών του είδους, του φαταλιστικού εφιάλτη. Τα γεγονότα συνδέονται μεταξύ τους και σαν ντόμινο που το ένα πέφτει πάνω στο άλλο οδηγούν στο μοιραίο. Είναι προδιαγεγραμμένο ότι ο κεντρικός χαρακτήρας θα καταστραφεί από τις καταστάσεις που καλείται να αντιμετωπίσει.

Επιπλέον, σχεδόν σε κάθε ταινία παρατηρούμε κάποια επαναλαμβανόμενα αρχέτυπα. Ένα από αυτά είναι το αρχέτυπο του κυνηγού της αλήθειας. Ο κεντρικός χαρακτήρας προσπαθεί να ανακαλύψει ένα μεγάλο μυστήριο, να φέρει εις πέρας την αποστολή του να διαλευκάνει μυστήριες υποθέσεις του noir κόσμου, ενώ  δεν είναι κατά ανάγκη ιδιωτικός ντέντεκτιβ ή αστυνομικός. Ο ρόλος του πολλές φορές μπορεί να αντιστραφεί, να γίνει δηλαδή κυνηγημένος και ξεφεύγοντας από τον υπαρξισμό και γοητευμένος από την επανάσταση του εγκλήματος να περάσει στη αντίπερα όχθη.

Τέλος, η «femme fatale», που αποτελεί το πιο ανατρεπτικό στοιχείο στις ταινίες noir. H femme fatale ταυτίζεται με τη γυναίκα αράχνη, με τη γυναίκα δηλαδή που χρησιμοποιεί την ομορφιά της και τη σεξουαλικότητά της για να παγιδέψει και να ευνουχίσει τον πρωταγωνιστή. Ο ρόλος της femme fatale είναι ένα από τα στοιχεία που έκαναν το noir να ξεχωρίσει από το απλό μελόδραμα.

Το noir επηρέασε βαθύτατα τον κινηματογράφο, και πολλές ταινίες επόμενων δεκαετιών απορρόφησαν στοιχεία από τις παραπάνω ταινίες που θεωρούνται σήμερα «κλασσικές». Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι ταινίες   Reservoir Dogs (1992) και Pulp Fiction (1994) του Quentin Tarantino, το Se7en (1995) του David Fincher και φυσικά πολλές άλλες.

Πέρα από τις κινηματογραφικές καινοτομίες που εισήγαγε το είδος, όπως για παράδειγμα η ασπρόμαυρη εικόνα, η τριτοπρόσωπη αφήγηση και οι αντισυμβατικές γωνίες λήψεις, η μεγαλύτερη τομή ήταν οι ανθρώπινοι χαρακτήρες, όπως ο Humphrey Boggart, οι οποίοι μάχονταν όχι τόσο με εξωτερικές δυνάμεις και καταστάσεις αλλά περισσότερο με τα θέλω και τα πιστεύω τους. Όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω, το noir, κίνημα που έχει βαθιά σχέση με τον πεσιμισμό, σηματοδοτεί μια καινούργια εποχή σχετικά με τον ψυχισμό του ανθρώπου που πηγάζει από την ανασφάλειά του να αντιμετωπίσει τη μοίρα ή τις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες.

Αποτελεί λοιπόν μια ματιά στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, στο σκοτάδι της ψυχής του, στα πιο άγριά του ένστικτα. Ο φόβος μιας απειλής που βρίσκεται δίπλα σου όπως συμβαίνει στο Shadow of a Doubt (1943), ο ερωτικός πόθος με ένα απαγορευμένο αντικείμενο στο Laura (1944), η απληστία για χρήμα στο Maltese Falcon (1941) και στο Double Idemnity (1944) είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά που ενέπνευσαν καινούργιους κινηματογραφιστές να εμφυσήσουν στους ήρωές τους.